موسیقی مذهبی یکی از آن ترکیب‌هایی است که اغلب در فرهنگ ما محل بحث بوده و به فراخور دوره‌های مختلف تاریخی – فرهنگی تعبیرهای مختلفی از آن شده است.
در سال‌های اخیر موسیقی مذهبی متناسب با آنچه در اجتماع وجود داشته رویکردهای مختلفی به خود دیده است. اما بدون شک آنچه در موسیقی مذهبی برای همه خالقان و هنرمندان فصل مشترک بوده وجود نوعی نگاه آیینی و حتی ایدئولوژیک است. از دیر باز این نوع موسیقی در مراسم شکرگزاری و عزاداری رایج بوده و تاکنون هم این نگاه حاکم است.
اما آنچه طی قرون مختلف تغییر کرده نوع نگاه مجریان موسیقی مذهبی بوده است. حالا دیگر این موسیقی مرزهای بسیاری را طی کرده و به دست همگان رسیده و گاه دیده می‌شود که کارکرد آیینی خود را از دست داده است؛ یعنی وارد زندگی روزمره مردم شده است.حاتم عسگری یکی از کسانی است که به واسطه تلمذ نزد استادانی چون نکیسا و ضیاءالذاکرین با گذشته موسیقی مذهبی آشناست.
علاوه بر این حاتم عسگری یک ردیف‌دان برجسته است که آگاهی و تسلط او بر این مقوله بسیار شگفت‌انگیز است به طوری که ردیف ماهور او بالغ بر 6 ساعت است. به تناسب ایام سراغ اورفتیم و چند پرسش کوتاه مطرح کردیم تا چندان مزاحم پژوهشگری وی نباشیم. گفت‌وگوی ما را بخوانید.
- موسیقی به تناسب گسترش مفاهیم مختلف در دنیای جدید، طبقه‌بندی‌های مختلفی به خوددیده است که موسیقی آیینی – مذهبی یکی از انواع آن است. البته شاید از قدیمی‌ترین انواع موسیقی همین موسیقی آیینی –مذهبی باشد. آیا شما به گونه‌ای تحت عنوان موسیقی مذهبی در موسیقی کشورمان اعتقاد دارید؟
اصولا موسیقی ما مذهبی است؛ یعنی کل موسیقی ما ریشه در گرایش‌های مذهبی دارد و برپایه عقاید مذهبی استوار شده است. فراموش نکنید که ما ایرانی‌ها، مردمانی مذهبی هستیم و این گرایش به مذهب در ما وجود داشته، دارد و خواهد داشت. اگر بخواهیم به عقب‌تر برگردیم باید اذعان کنیم که وجود انسان، ناخودآگاه به مذهب گرایش دارد. بله. موسیقی مذهبی ما تراز اول است. اصولا ما دو نوع موسیقی مذهبی داشته‌ایم که هنوز هم در فرهنگ ما وجود دارد. موسیقی تعزیه که براساس تحقیقات و پژوهش‌های مختلف به عهد صفویه برمی‌گردد و موسیقی روضه‌خوانی و مداحی که بی‌شک قدمت بیشتری دارد؛ چیزی حدود هزار سال. تقریبا از دوره آل بویه بود که دستور دادند با استفاده از موسیقی موجود و استفاده از اشعار مذهبی دهه اول محرم به یاد سالار شهیدان امام‌حسین(ع) عزاداری شود.
- و گویا بیشتر موسیقی آوازی در این زمینه موثر بوده است؟
کاملا این‌طور است. بیشتر موسیقی ما از آواز است و اگر تحقیق کنید می‌بینید بسیاری از علمای ما که موسیقی هم می‌دانستند، در ابتدای امر با آواز آشنا بوده‌اند. از سوی دیگر وقتی اندیشه‌ها به واسطه کلام مطرح می‌شود، طبیعی است که در این میان نقش آواز برجسته‌تر می‌شود.
- موسیقی ردیف دستگاهی یا رسمی، تا چه میزان به موسیقی مذهبی وابسته است؟
ردیف موسیقی مدیون موسیقی مذهبی است. اگر موسیقی مذهبی و گرایش‌های مذهبی نبود، بی‌شک در طول این قرن‌ها چیزی از موسیقی ایرانی باقی نمی‌ماند. ردیف به این معنا که امروز از آن یاد می‌کنیم چیزی حدود 150-100 سال است که از مداح‌ها و روضه‌خوان‌ها
به دست ما رسیده است.
- آیا روضه‌خوان‌ها در گذشته باید از ویژگی‌های خاصی برخوردار می‌بودند؟
بله. این یک اصل بود که روزه‌خوان علاوه بر اینکه صدای خوبی داشت باید با ردیف موسیقی هم آشنا می‌بود، چون خاصیت‌هایی در موسیقی ما وجود داشت که موجب آرامش و لطافت روح انسان می‌شد. اگر می‌بینید که بسیاری از جوان‌ها دارند منحرف می‌شوند، موسیقی‌های تندی است که به طور کلی آرامش را از وجود آدم جدا می‌کند و عصبانیت را جایگزین آن می‌کند. در موسیقی مذهبی این اختلالات کمتر وارد شده بود. اگر توجه بفرمایید به عمد از فعل ماضی بعید استفاده کردم. چون اعتقاد دارم که دیگر موسیقی مذهبی آن مفاهیم گذشته را ندارد.
- اگر بخواهیم موسیقی مذهبی را از موسیقی غیر مذهبی جدا کنیم، آیا صرف اتکا به کلام آن موسیقی می‌توان آن را مذهبی تلقی کرد یا اینکه مولفه‌های دیگری هست که بتوان توسط آن موسیقی مذهبی را از انواع دیگر جدا کرد؟
کلام بحث جداگانه‌ای دارد و موسیقی بحث خاص خودش را. امروز متاسفانه کلام مربوط به خانواده پیامبر اسلام را روی هر نوع موسیقی می‌گذارند. اگرچه کلام در شناخت موسیقی مذهبی یک ویژگی اصیل به شمار می‌رود اما از کلام مهمتر، آهنگ است.
- مگر آهنگ‌های مذهبی چه ویژگی‌هایی دارند؟
آنجا موسیقی وارد مرحله‌ای دیگر می‌شود. اصلی‌ترین عناصر مربوط به موسیقی مذهبی ریتم و تمپوی آن است که بدون شک باید از فخامت و سنگینی خاصی برخوردار باشد. بزرگان این موضوع را خیلی خوب درک کرده بودند که موسیقی مذهبی باید وزین باشد و ریتم خاصی در آن رعایت شود. استادم مرحوم آقای ضیاءالذاکرین می‌گفت موسیقی همچون شمشیر علی‌بن ابی‌طالب دو دم دارد؛ یک دم آن انسان را اصلاح می‌کند و یک دم دیگر ریشه انسان را فاسد می‌کند.
- به نظر می‌رسد این اختلاط و خروج از مسیر اصلی در مورد موسیقی مذهبی و مجالس روضه‌خوانی و عزاداری ما نیز تا حدودی اتفاق افتاده است؟
بله این بی‌دقتی در مورد موسیقی مذهبی بیشتر اتفاق افتاده است. هر کاری کارشناس می‌خواهد؛ یعنی آن کسی که تصمیم می‌گیرد از طریق رسانه فراگیری مثل تلویزیون موسیقی مذهبی پخش کند، باید به تمام جوانب قضیه آگاه باشد. از سوی دیگر باید به یک موضوع مهم توجه داشت آن هم اینکه عزای ملی با عزای شخصی و خصوصی فرق می‌کند. آیا آن عزاداری که برای خانواده پیغمبر اسلام صورت می‌پذیرد نباید با آن عزاداری که برای پدر من نوعی می‌شود، فرقی داشته باشد. متاسفانه در سال‌های اخیر اختلاط عجیبی در این زمینه به وجود آمده که ضربه مهلکی بر پیکره موسیقی مذهبی و عزاداری ما زده است. این موضوع نشان می‌دهد که مجریان و عاملان موسیقی مذهبی چندان در کار خود خبره نیستند؛ در حالی که به نظر من، آنها باید بیشتر موسیقی را آموزش دیده باشند چرا که کار آنها به طور مستقیم با عقاید مردم در ارتباط است و هرگونه اشتباه و انحرافی می‌تواند به ارزش‌ها و اعتقادات لطمه بزند.
- متاسفانه در دهه اخیر شاهد کج رفتاری‌ها و کژتابی‌هایی در زمینه موسیقی مذهبی و موسیقی عزاداری بوده‌ایم. در این سال‌ها به دلیل عدم نظارت متولیان فرهنگی، هرکسی به راحتی وارد این حوزه شده؛نظر شما که تحقیقات بسیاری در این زمینه کرده‌اید و حتی چند مجلس تعزیه هم خوانده‌اید چیست؟
اجازه بدهید با یک مثال خیلی معمولی و کوتاه همه چیز را روشن کنم. فکر کنید شما می‌خواهید یک فیلم بسازید. آیا هر کسی را برای بازی در هر نقشی انتخاب می‌کنید؟
طبیعی است که متناسب با آن کاراکتر موجود در فیلمنامه فرد یا افراد محدودی را در نظر دارید. آیا موسیقی مذهبی که شأن و منزلت والایی هم دارد کمتر از ساخت یک فیلم سینمایی است؟ هر صدایی و هر کلامی و هر موسیقی‌ای برای یک مجلس مذهبی یا اثر مذهبی مناسب نیست. بعضی از صداها هستند که اصلا به درد موسیقی نمی‌خورند چه رسد به موسیقی مذهبی. راجع به آهنگ‌ها هم این کج رفتاری وجود دارد. آهنگ‌هایی که امروزه روی آن اشعار مذهبی می‌گذارند به هیچ وجه جنبه مذهبی ندارد. ریتم و ضرب موجود در این آهنگ‌ها هیچ قرابتی با موسیقی مذهبی ندارد. موسیقی به طور مستقیم با روح و روان انسان سر و کار دارد و هر انحرافی در آن می‌تواند به روان آدمی لطمه بزند.
- یکی از دلایل ماندگاری موسیقی مذهبی اجرای مجالس شبیه‌خوانی (تعزیه) است؛ وضعیت این هنر در سال‌های اخیر چگونه بوده است؟
من معتقدم موسیقی تعزیه و به طور کلی تعزیه، تا قبل از ظهور پدیده‌ای به نام رادیو بسیار اصیل و خوب مسیر خودش را می‌رفت اما به محض اینکه پای رادیو به فرهنگ مردم باز شد، آنها تحت تاثیر خوانندگان رادیویی قرار گرفتند و این شرایط سبب شد که مجبور شده‌ام تاکنون سه مجلس تعزیه را بخوانم؛ تعزیه حضرت مسلم، تعزیه حضرت علی‌اکبر و تعزیه حضرت‌ابوالفضل العباس. شما در گذشته می‌توانستید یک اپرای مذهبی تمام عیار را در یک مجلس تعزیه بشنوید؛ همانطور که در تکیه دولت این اتفاق به خوبی می‌افتاد و هر مجلس تعزیه‌ای در یک مقام موسیقایی اجرا می‌شد. چون در یک مقام حالت‌های مختلفی وجود دارد که گوشه‌های آن مقام هستند و هر کاراکتری می‌تواند در دل آنها جا بگیرد. اجرای درست این گوشه‌ها بسیار مهم بوده است.
